6. นิชฺชรสุตฺตวณฺณนา

[106] ฉฏฺเฐ นิชฺชรวตฺถูนีติ นิชฺชรการณานิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ อยํ เหฏฺฐา วิปสฺสนายปิ นิชฺชิณฺณา เอว ปหีนาฯ กสฺมา ปุน คหิตาติ? อสมุจฺฉินฺนตฺตาฯ วิปสฺสนาย หิ กิญฺจาปิ นิชฺชิณฺณา, น ปน สมุจฺฉินฺนาฯ มคฺโค ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมุจฺฉินฺทติ, น ปุน วุฏฺฐาตุํ เทติฯ ตสฺมา ปุน คหิตาฯ เอวํ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพฯ เอตฺถ จ สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ กตเม จตุสฏฺฐิ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ปริปูรติ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, วิชานนฏฺเฐน มนินฺทฺริยํ, อภินนฺทนฏฺเฐน โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูรติ…เป.… อรหตฺตผลกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ…เป.… ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูรตีติ เอวํ จตูสุ จ มคฺเคสุ จตูสุ จ ผเลสุ อฏฺฐฏฺฐ หุตฺวา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

7. โธวนาสุตฺตวณฺณนา

[107] สตฺตเม โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํฯ ตสฺมิญฺหิ ชนปเท มนุสฺสา ญาตเก มเต น ฌาเปนฺติ, อาวาฏํ ปน ขณิตฺวา ภูมิยํ นิทหนฺติฯ อถ เนสํ ปูติภูตานํ อฏฺฐีนิ นีหริตฺวา โธวิตฺวา ปฏิปาฏิยา อุสฺสาเปตฺวา คนฺธมาเลหิ ปูเชตฺวา ฐเปนฺติฯ นกฺขตฺเต ปตฺเต ตานิ อฏฺฐีนิ คเหตฺวา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ, ตโต นกฺขตฺตํ กีฬนฺติฯ

8-10. ติกิจฺฉกสุตฺตาทิวณฺณนา

[108-110] อฏฺฐเม วิเรจนนฺติ โทสนีหรณเภสชฺชํฯ วิริตฺตา โหตีติ นีหฏา โหติ ปนุทิตาฯ นวเม วมนนฺติ วมนกรณเภสชฺชํฯ ทสเม นิทฺธมนียาติ นิทฺธมิตพฺพาฯ นิทฺธนฺตาติ นิทฺธมิตาฯ

11. ปฐมอเสขสุตฺตวณฺณนา

[111] เอกาทสเม องฺคปริปูรณตฺถํ สมฺมาทิฏฺฐิเยว สมฺมาญาณนฺติ วุตฺตาฯ เอวเมเต สพฺเพปิ อรหตฺตผลธมฺมา อเสขา, อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ อเสขนฺติ วุตฺตํฯ

12. ทุติยอเสขสุตฺตวณฺณนา

[112] ทฺวาทสเม อเสขิยาติ อเสขาเยว, อเสขสนฺตกา วาฯ อิมินา สุตฺเตน ขีณาสโวว กถิโตติฯ

สมณสญฺญาวคฺโค ปฐโมฯ

(12) 2. ปจฺโจโรหณิวคฺโค

1-2. อธมฺมสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[113-114] ทุติยสฺส ปฐเม ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉา จ วิสฺสชฺชนา จ กตาฯ ทุติเย เอกโตวฯ

3. ตติยอธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[115] ตติเย อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวาติ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาฯ สตฺถุ เจว สํวณฺณิโตติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอตทคฺเค ฐเปนฺเตน สตฺถารา สํวณฺณิโตฯ สมฺภาวิโตติ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาวิโตฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ อติสิตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพกํ ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพกํ ปสฺสติฯ จกฺขุภูโตติ จกฺขุ วิย ภูโต ชาโต นิพฺพตฺโตฯ ญาณภูโตติ ญาณสภาโวฯ ธมฺมภูโตติ ธมฺมสภาโวฯ พฺรหฺมภูโตติ เสฏฺฐสภาโวฯ วตฺตาติ วตฺตุํ สมตฺโถฯ ปวตฺตาติ ปวตฺเตตุํ สมตฺโถฯ อตฺถสฺส นินฺเนตาติ อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺเสตาฯ ยถา โน ภควาติ ยถา อมฺหากํ ภควา พฺยากเรยฺยฯ

4. อชิตสุตฺตวณฺณนา

[116] จตุตฺเถ อชิโตติ เอวํนามโกฯ จิตฺตฏฺฐานสตานีติ จิตฺตุปฺปาทสตานิฯ เยหีติ เยหิ จิตฺตฏฺฐานสเตหิ อนุยุญฺชิยมานาฯ อุปารทฺธาว ชานนฺติ อุปารทฺธสฺมาติ วิรทฺธา นิคฺคหิตา เอวํ ชานนฺติ ‘‘วิรทฺธา มยํ, นิคฺคหิตา มยํ, อาโรปิโต โน โทโส’’ติฯ ปณฺฑิตวตฺถูนีติ ปณฺฑิตภาวตฺถาย การณานิฯ

5-6. สงฺคารวสุตฺตาทิวณฺณนา

[117-118] ปญฺจเม โอริมํ ตีรนฺติ โลกิยํ โอริมตีรํฯ ปาริมํ ตีรนฺติ โลกุตฺตรํ ปาริมตีรํฯ ปารคามิโนติ นิพฺพานคามิโนฯ ตีรเมวานุธาวตีติ สกฺกายทิฏฺฐิตีรํเยว อนุธาวติฯ ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโนติ สมฺมา อกฺขาเต นววิเธ โลกุตฺตรธมฺเม อนุธมฺมวตฺติโน, ตสฺส ธมฺมสฺสานุจฺฉวิกาย สหสีลาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปวตฺตมานาฯ มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรนฺติ มจฺจุโน ฐานภูตํ เตภูมกวฏฺฏํ สุทุตฺตรํ ตริตฺวาฯ ปารเมสฺสนฺตีติ นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ

โอกา อโนกมาคมฺมาติ วฏฺฏโต วิวฏฺฏํ อาคมฺมฯ วิเวเก ยตฺถ ทูรมนฺติ ยสฺมิํ กายจิตฺตอุปธิวิเวเก ทุรภิรมํ, ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยฯ หิตฺวา กาเมติ ทุวิเธปิ กาเม ปหายฯ อกิญฺจโนติ นิปฺปลิโพโธฯ อาทานปฏินิสฺสเคติ คหณปฏินิสฺสคฺคสงฺขาเต นิพฺพาเนฯ อนุปาทาย เย รตาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กิญฺจิปิ อนุปาทิยิตฺวา เย อภิรตาฯ ปรินิพฺพุตาติ เต อปจฺจยปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุตา นามาติ เวทิตพฺพาฯ ฉฏฺฐํ ภิกฺขูนํ เทสิตํฯ

7-8. ปจฺโจโรหณีสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[119-120] สตฺตเม ปจฺโจโรหณีติ ปาปสฺส ปจฺโจโรหณํฯ ปตฺถริตฺวาติ สนฺถริตฺวาฯ อนฺตรา จ เวลํ อนฺตรา จ อคฺยาคารนฺติ วาลิการาสิสฺส จ อคฺคิอคารสฺส จ อนฺตเรฯ อฏฺฐมํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทสิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปจฺโจโรหณิวคฺโค ทุติโยฯ

(13) 3. ปริสุทฺธวคฺควณฺณนา

[123] ตติยสฺส ปฐเม ปริสุทฺธาติ นิมฺมลาฯ ปริโยทาตาติ ปภสฺสราฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ

ปริสุทฺธวคฺโค ตติโยฯ

(14) 4. สาธุวคฺควณฺณนา

[134] จตุตฺถสฺส ปฐเม สาธุนฺติ ภทฺทกํ สิลิฏฺฐกํฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ อริยมคฺควคฺโค อุตฺตานตฺโถเยวาติฯ

สาธุวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

4. จตุตฺถปณฺณาสกํ

[155] จตุตฺถสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ

8. กมฺมนิทานสุตฺตวณฺณนา

[174] อฏฺฐเม โลภเหตุกมฺปีติ ปาณาติปาตสฺส โลโภ อุปนิสฺสยโกฏิยา เหตุ โหติ โทสโมหสมฺปยุตฺโตปิฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

9. ปริกฺกมนสุตฺตวณฺณนา

[175] นวเม ปริกฺกมนํ โหตีติ ปริวชฺชนํ โหติฯ

10. จุนฺทสุตฺตวณฺณนา

[176] ทสเม กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺสฯ กสฺส โน ตฺวนฺติ กสฺส นุ ตฺวํฯ ปจฺฉาภูมกาติ ปจฺฉาภูมิวาสิกาฯ กมณฺฑลุกาติ กมณฺฑลุธาริโนฯ เสวาลมาลิกาติ เสวาลมาลา วิย ธาเรนฺติฯ เสวาลปฏนิวาสิตาติปิ วุตฺตเมวฯ อุทโกโรหกาติ สายตติยกํ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺตาฯ อามเสยฺยาสีติ หตฺเถน ปริมชฺเชยฺยาสิฯ

11. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา

[177] เอกาทสเม อุปกปฺปตูติ ปาปุณาตุฯ ฐาเนติ โอกาเสฯ โน อฏฺฐาเนติ โน อโนกาเสฯ เนรยิกานํ อาหาโร นาม ตตฺถ นิพฺพตฺตนกมฺมเมวฯ เตเนว หิ เต ตตฺถ ยาเปนฺติฯ ติรจฺฉานโยนิกานํ ปน ติณปณฺณาทิวเสน อาหาโร เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสานํ โอทนกุมฺมาสาทิวเสน , เทวานํ สุธาโภชนาทิวเสน, เปตฺติเวสยิกานํ เขฬสิงฺฆาณิกาทิวเสนฯ ยํ วา ปนสฺส อิโต อนุปฺปเวจฺฉนฺตีติ ยํ ตสฺส มิตฺตาทโย อิโต ททนฺตา อนุปเวเสนฺติฯ เปตฺติเวสยิกา เอว หิ ปรทตฺตูปชีวิโน โหนฺติ, น อญฺเญสํ ปเรหิ ทินฺนํ อุปกปฺปติฯ ทายโกปิ อนิปฺผโลติ ยํ สนฺธาย ตํ ทานํ ทินฺนํ, ตสฺส อุปกปฺปตุ วา มา วา, ทายเกน ปน น สกฺกา นิปฺผเลน ภวิตุํ, ทายโก ตสฺส ทานสฺส วิปากํ ลภติเยวฯ

อฏฺฐาเนปิ ภวํ โคตโม ปริกปฺปํ วทตีติ อโนกาเส อุปฺปนฺเนปิ ตสฺมิํ ญาตเก ภวํ โคตโม ทานสฺส ผลํ ปริกปฺเปติเยว ปญฺญาเปติเยวาติ ปุจฺฉติฯ พฺราหฺมณสฺส หิ ‘‘เอวํ ทินฺนสฺส ทานสฺส ผลํ ทายโก น ลภตี’’ติ ลทฺธิฯ อถสฺส ภควา ปญฺหํ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ทายโก นาม ยตฺถ กตฺถจิ ปุญฺญผลูปชีวิฏฺฐาเน นิพฺพตฺโต ทานสฺส ผลํ ลภติเยวา’’ติ ทสฺเสตุํ อิธ พฺราหฺมณาติอาทิมาหฯ โส ตตฺถ ลาภี โหตีติ โส ตตฺถ หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ มงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ ปตฺวา ลาภี โหติฯ อสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สาธุวคฺโค อุตฺตานตฺโถเยวาติฯ

ชาณุสฺโสณิวคฺโค ทุติโยฯ

จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

(21) 1. กรชกายวคฺโค

[211] ปญฺจมสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

6. สํสปฺปนียสุตฺตวณฺณนา

[216] ฉฏฺเฐ สํสปฺปนียปริยายํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายนฺติ สํสปฺปนสฺส การณํ เทสนาสงฺขาตํ ธมฺมเทสนํฯ สํสปฺปตีติ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต อาสปฺปติ ปริสปฺปติ วิปฺผนฺทติฯ ชิมฺหา คตีติ เตน กมฺเมน ยํ คติํ คมิสฺสติ, สา ชิมฺหา โหติฯ ชิมฺหุปปตฺตีติ ตสฺส ยํ คติํ อุปปชฺชิสฺสติ, สาปิ ชิมฺหาว โหติฯ สํสปฺปชาติกาติ สํสปฺปนสภาวาฯ ภูตา ภูตสฺส อุปปตฺติ โหตีติ ภูตสฺมา สภาวโต วิชฺชมานกมฺมา สตฺตสฺส นิพฺพตฺติ โหติฯ ผสฺสา ผุสนฺตีติ วิปากผสฺสา ผุสนฺติฯ

7-8. สญฺเจตนิกสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[217-218] สตฺตเม สญฺเจตนิกานนฺติ เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา กตานํฯ อุปจิตานนฺติ จิตานํ วฑฺฒิตานํฯ อปฺปฏิสํเวทิตฺวาติ เตสํ กมฺมานํ วิปากํ อเวทิยิตฺวาฯ พฺยนฺตีภาวนฺติ วิคตนฺตภาวํ เตสํ กมฺมานํ ปริจฺเฉทปริวฏุมตากรณํฯ ตญฺจ โข ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตญฺจ โข วิปากํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ทิฏฺเฐว ธมฺเมฯ อุปปชฺชนฺติ อุปปชฺชเวทนียํ อนนฺตเร อตฺตภาเวฯ อปเร วา ปริยาเยติ อปรปริยายเวทนียํ ปน สํสารปฺปวตฺเต สติ สหสฺสิเมปิ อตฺตภาเวติฯ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘สํสารปฺปวตฺเต ปฏิลทฺธวิปาการหกมฺเม น วิชฺชติ โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถ ฐิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติฯ ติวิธาติ ติปฺปการาฯ กายกมฺมนฺตสนฺโทสพฺยาปตฺตีติ กายกมฺมนฺตสงฺขาตา วิปตฺติฯ อิมินา นเยน สพฺพปทานิ เวทิตพฺพานิฯ อฏฺฐเม อปณฺณโก มณีติ สมนฺตโต จตุรสฺโส ปาสโกฯ

9. กรชกายสุตฺตวณฺณนา

[219] นวเม ทุกฺขสฺสาติ วิปากทุกฺขสฺส, วฏฺฏทุกฺขสฺเสว วาฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต มณิโอปมฺมํ นตฺถิฯ เอวํ วิคตาภิชฺโฌติ เอวนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถา วา เมตฺตํ ภาเวนฺตา วิคตาภิชฺฌา ภวนฺติ, เอวํ วิคตาภิชฺโฌฯ เอวมสฺส วิคตาภิชฺฌตาทีหิ นีวรณวิกฺขมฺภนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกุสลนิสฺสรณานิ กเถนฺโต เมตฺตาสหคเตนาติอาทิมาหฯ อปฺปมาณนฺติ อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตาย จิณฺณวสิตาย วา อปฺปมาณํฯ ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรกมฺมํฯ น ตํ ตตฺราวติฏฺฐตีติ ตํ มโหโฆ ปริตฺตํ อุทกํ วิย อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกติ, อถ โข นํ โอเฆ ปริตฺตํ อุทกํ วิย อิทเมว อปฺปมาณํ กมฺมํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อตฺตโน วิปากํ นิพฺพตฺเตติฯ ทหรตคฺเคติ ทหรกาลโต ปฏฺฐายฯ

นายํ กาโย อาทายคมนิโยติ อิมํ กายํ คเหตฺวา ปรโลกํ คนฺตุํ นาม น สกฺกาติ อตฺโถ ฯ จิตฺตนฺตโรติ จิตฺตการโณ, อถ วา จิตฺเตเนว อนฺตริโกฯ เอกสฺเสว หิ จุติจิตฺตสฺส อนนฺตรา ทุติเย ปฏิสนฺธิจิตฺเต เทโว นาม โหติ, เนรยิโก นาม โหติ, ติรจฺฉานคโต นาม โหติฯ ปุริมนเยปิ จิตฺเตน การณภูเตน เทโว เนรยิโก วา โหตีติ อตฺโถฯ สพฺพํ ตํ อิธ เวทนียนฺติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียโกฏฺฐาสวเนตํ วุตฺตํฯ น ตํ อนุคํ ภวิสฺสตีติ เมตฺตาย อุปปชฺชเวทนียภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อุปปชฺชเวทนียวเสน น อนุคตํ ภวิสฺสติฯ อิทํ โสตาปนฺนสกทาคามิอริยปุคฺคลานํ ปจฺจเวกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ อนาคามิตายาติ ฌานานาคามิตายฯ อิธปญฺญสฺสาติ อิมสฺมิํ สาสเน ปญฺญา อิธปญฺญา นาม, สาสนจริตาย อริยปญฺญาย ฐิตสฺส อริยสาวกสฺสาติ อตฺโถฯ อุตฺตริวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตํฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

กรชกายวคฺโค ปฐโมฯ

(22) 2. สามญฺญวคฺควณฺณนา

[221] ทุติยสฺส ปฐมํ อาทิํ กตฺวา สพฺพา เปยฺยาลตนฺติ อุตฺตานตฺถาเยวาติฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

ทสกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

เอกาทสกนิปาต-อฏฺฐกถา

1. นิสฺสยวคฺโค

1-6. กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[1-6] เอกาทสกนิปาตสฺส ปฐมาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนวฯ เกวลญฺเจตฺถ อาทิโต ปญฺจสุ นิพฺพิทาวิราคํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เอกาทสงฺคานิ กตานิฯ ฉฏฺเฐ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อธิกํฯ

7-8. ปฐมสญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[7-8] สตฺตเม อตฺเถน อตฺโถติ อตฺเถน สทฺธิมตฺโถฯ พฺยญฺชเนน พฺยญฺชนนฺติ พฺยญฺชเนน สทฺธิํ พฺยญฺชนํฯ สํสนฺทิสฺสตีติ สมฺปวตฺติสฺสติฯ สเมสฺสตีติ สมานํ ภวิสฺสติฯ น วิคฺคยฺหิสฺสตีติ น วิรชฺฌิสฺสติฯ อคฺคปทสฺมินฺติ นิพฺพาเนฯ อฏฺฐเม ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ

9. สทฺธสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม โทณิยา พทฺโธติ ยวสสฺสโทณิยา สมีเป พทฺโธฯ อนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตเร กตฺวาฯ ฌายตีติ จินฺเตติฯ ปชฺฌายตีติ อิโต จิโต จ นานปฺปการกํ ฌายติฯ นิชฺฌายตีติ นิรนฺตรวเสน นิพทฺธํ ฌายติฯ ปถวิมฺปิ นิสฺสาย ฌายตีติ สมาปตฺติยํ สนิกนฺติกวเสเนตํ วุตฺตํฯ สมาปตฺติยญฺหิ สนิกนฺติกตฺตา เอส ขฬุงฺโก นาม กโตฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

กถญฺจ สทฺธ อาชานียฌายิตํ โหตีติ กถํ การณาการณํ ชานนฺตสฺส สินฺธวสฺส ฌายิตํ โหติฯ ยถา อิณนฺติอาทีสุ อิณสทิสํ พนฺธนสทิสํ ธนชานิสทิสํ กลิสงฺขาตมหาปราธสทิสญฺจ กตฺวา อตฺตโน อภิมุขสฺส ปโตทสฺส อชฺโฌหรณสงฺขาตํ ปตนํ วิปสฺสตีติ อตฺโถฯ